Ka�garl� Mahmut (1008 - 1075)

Ka�garl� Mahmut (1008 - 1075)

Ka�garl� Mahmut �slamiyet'in kabulünden sonraki Türk milliyetçili�inin ilk temsilcisidir. Türk dilinin, Türk milliyetçili�inin en büyük sözcüsü Kâ�gar'da do�du.

Saciye ve Hamidiye Medreseleri'nde tahsil gördükten sonra kendisini Türk dili incelemelerine adam��t�r. Bu amaçla Orta Asya'y� boydan boya kat ederek Anadolu'ya oradan da Ba�dat'a gitmi�tir. 1072-1073 y�llar� aras�nda haz�rlad��� me�hur kitab�n� (Divan-� lügat-it Türk) Abbasi halifesine arma�an etmi�tir. Kitab�n as�l nüshas� bugün Ayasofya Müzesi'nde muhafaza ediliyor. Kitab�n Uygurca çevirisi ancak 1978'de yap�labilmi�tir.

Ka�garl� Mahmud'un "Türk Dillerinin Gramatik �ncelemesi" ba�l�kl� ba�ka bir kitab�n�n daha oldu�u söylenir. Divan� Lügatit Türk'ün 3. cildinde bu kitab�na at�fta bulunurmu�. Ne yaz�k ki, bu kitab�n ne asl� ne de kopyalar� bugüne dek bulunamam��. Türklerin ya�ad��� �ehirleri, köyleri, obalar� bir bir dola�arak haz�rlad��� sözlük, �slâmiyet'ten önceki sözlü edebiyat�m�z� ayd�nlatan dev bireserdir. Yaz�l�� amac�, Araplara Türkçe'yi ö�retmekten çok, Türkçe'nin Arapça ile ko�u atlar� gibi yar�� edebilece�ini, Türk dilinin zenginli�ini, her duygu ve dü�ünceyi anlatmaya elveri�li oldu�unu ispat etmektir.
Kâ�garl� Mahmut, iyi silâh kullanan bir asker olmakla beraber, dilimizi, ulusal kültürümüzü, yurt sevgisini her �eyin üstünde gören ilk büyük dil bilginimizdir. Kitab�n�n önsözünde �u ilgi çekici tümceleri okumaktay�z :
"Türk'ün, Türkmen'in, O�uz'un, Çigil'in, Yagma'�n, K�rg�z'�n lisanlar�n� ve kafiyelerini tamimiyle zihnimde nak�ettim. Bu hususta o kadar ileri gittim ki, her taifenin lehçesi bence en mükemmel surette elde edilmi� oldu... Türk dili ile Arab dilinin at ba�� beraber yürüdükleri bilinsin diye..."

"Türk Sözlü�ünün Divan�" anlam�na gelen Kâ�garl�'n�n bu eseri, yaln�z bir sözlük de�il; �slâmiyet öncesi Türk edebiyat�n�, tarihini, co�rafyas�n�, folklorunu, mitolojisini ayd�nlatan ansiklopedik bir eserdir. Bilindi�i üzere, XI. yüzy�l hemen bütün �slâm ülkelerinde Türklerin egemen oldu�u bir dönemdir. Karahanl�lar devletinin, özellikle Büyük Selçuk �mparatorlu�u'nun askerlikçe ve uygarl�kça en parlak zaman� bu dönem içerisindedir. O tarihlerde Türklerin egemenli�indeki uluslar Türk dilini ö�renmek ihtiyac�n� duyuyorlard�. Divan-� Lügat-it-Türk i�te bu maksatla, yani yabanc�lara Türkçe'yi ö�retmek amac�yla 1073 -1077 tarihleri aras�nda Ba�dat'ta yaz�lm�� bir sözlüktür. Eser, Türk dilini Araplara tan�tmak maksad�yla yaz�ld���ndan, Arapça olarak kaleme al�nm��t�r. �çinde pek çok Türkçe deyim, �iir, atasözü yer almaktad�r. Türk sözcü�ünün kuvvet, güç, kudret anlam� ta��d���n� bize ilk bildiren Ka�gârl� Mahmut'tur .

Divan-� Lügat-it-Türk'teki sözcüklerin anlamlar� Arapça olarak yaz�lm��t�r. Türkçe 7500 sözcü�ün Arapça kar��l��� verilirken, sav denilen âtasözleri, sagu denilen a��tlar, ko�uk denilen �iirler ve destan parçalar� al�nm��t�r. Sözcüklerle ilgili bol bol seci, mesel, hikmet, �iir, efsane; tarih, co�rafya; halk edebiyat� folklor bilgi ve örnekleri verilmi�; dilbilgisi kurallar� ortaya konulmu�; Türkoloji'nin sa�lam temelleri at�lm��t�r. Türkologlar�n görü�ü : "Göktürk Yaz�tlar� ile Divan-� Lügat-it-Türk'ün bulunu�u Türklük için tasavvur edilemeyecek kadar büyük kazanç olmu�tur."
Divân-� Lügati't Türk, Türkçe'nin neden ö�renilmesi gerekti�ini �öyle anlat�r:
"Ant içerek söylüyorum, ben Buhara'n�n, sözüne güvenilir imamlar�n�n birinden ve ba�kaca Ni�aburlu bir imamdan i�ittim. �kisi de senetleri ile bildiriyorlar ki, Yalvac�m�z (Peygamber), k�yamet belgelerine, ahir zaman kar���kl�klar�n� ve O�uz Türklerinin ortaya ç�kacaklar�n� söyledi�i s�rada Türk dilini ö�reniniz, çünkü onlar için uzun sürecek egemenlik vard�r buyurmu�tu. Bu söz (hadis) do�ru ise sorgular� kendilerinin üzerine olsun Türk dilini ö�renmek çok gerekli bir i� olur. Bu do�ru de�il ise ak�l bunu emreder. Tanr�, Türk burçlar�n� yükseltmi� ve onlar�n mülkleri üzerinde felekleri döndürmü�tür. Tanr� onlara Türk ad�n� vermi� ve yeryüzüne ilbay k�lm��, hakanlar� onlardan ç�kartm��t�r. Dünya uluslar�n�n yularlar�n onlar eline vermi�, herkese üstün k�lm��t�r. Onlarla birlikte çal��anlar� aziz k�lm�� ve Türkler onlar� her dileklerine ula�t�rm��, kötülerin �errinden korumu�tur. Onlara hedef olmaktan korunabilmek için, akl� olana dü�en �ey, onlar�n yolunu tutmak, derdini dinletebilmek gönüllerini alabilmek için dilleriyle konu�makt�r."

Görüldü�ü gibi Ka�garl� Mahmud, vatansever, Türklere hayran, yapt��� i�e yürekten inanan bir bilim adam�d�r. Divân daha sonralar� pekçok bilim adam� taraf�ndan kullan�lm��t�. Antepli Aynî diye bilinen Bedreddin Mahmud, �kdü'l-Cumân fî Tarihi Ehli'z-Zamân'da ve Katip Çelebi Ke�fü'z-Zûnun'da Divân'dan söz ederler. Ancak sonradan y�llarca unutulmu�, neden sonra �stanbul'da Ali Emiri'nin (1857-1923) eline geçen Sâvî'nin nushas� Sadrazam Tal'at Pa�a'n�n (1874-1921) arac�l��� ile Kilisli R�fat Bilge'nin (1873-1953) gözetiminde bas�lm�� hemen bütün dünya Türkologlar�n�n ilgisini çekmi�tir.
Divân Bat�da ilgi uyand�rm��, 1928 y�l�nda C. Brochkelmann Ka�garl� üzerinde ara�t�rmalar yapm��t�r. Dankoff 'un Divânü Lugât-it Türk çevirisi ile James Kelly'nin makaleleri de son çal��malar olarak sözkonusu edilmesi gerekir.

Divani Lugat-it Türk'ün bilinen tek nüshas� �stanbul'dad�r.

Divandan (Türkiye Türkçe'siyle)

Atasözleri:
Be� parmak düz olmaz.
Arpas�z at ko�amaz/ Arkas�z kahraman çeriyi bozamaz
Alplarla vuru�ma/Beylerle duru�ma.

�iir:
Türlü çiçekler aç�ld�
Sanki ipekten dö�e�im serildi
Cennet yeri belirdi
So�uk tekrar gelecek de�ildir.

Ku�, kurt hepsi canland�
Di�i, erkek hep topland�
Bölük olup da��ld�lar
Art�k ine girecek de�iller.

Onbirinci Yüzy�lda Ka�garl� Mahmud'un Çizdi�i Dünya Haritas� Türklerin bulundu�u bölgeleri göstermek amac�yla çizilmi�tir. Daire �eklinde olan haritan�n çevresinde Do�u, Bat�, Kuzey, Güney yönleri belirtilmi�, baz� deniz ve �rmaklar gösterilmi�tir. Bat�da i�aret edilen yerler �til boylar�na, yani K�pçaklar�n ve Frenklerin oturduklar� bölgelere kadar uzan�r. Güney-Bat�da Habe�istan'a , Güneyde Hint, Sint, Do�uda Çin ve Japonya'ya i�aret edilmi�tir. Ortada Yarkent, Ka�gar, Barsgan, Balasagun, Yifruç, �kiöküz, Asbuâli, Kumri, Talas v.s. gibi daha birçok Türk kentleri yer alm��t�r. Yukarda görüldü�ü gibi, ilk Japon haritas� bir Türk taraf�ndan 14.yüzy�lda çizilmi�, bir Dünya haritas�nda yer almas� ise,15.yüzy�lda olmu�tur. Bütün bu bilgilerin ����� alt�nda, bir plan biçiminde de olsa, yanl��larla dolu da olsa ilk Japon haritas�n�n 11.yüzy�lda Ka�garl� Mahmud taraf�ndan çizildi�i bir gerçektir.

 Kaynak: Cengiz Aslan (Hoca Ahmet Yesevi Ara�t�rma Merkezi/Kazakistan)